Hoezeer de Nederlandse accountantswereld verweven is met die in Amerika en Groot-Brittannië blijkt uit de Enron-paniek die zich nu ook van Nederland meester maakt. Niks poldermodel, want de gelijkenis met de Amerikaanse misstanden is treffend. In de Amerikaanse openbaarheid zien we in ultieme vorm waartegen goede waarnemers en kenners van de accountantswereld in Nederland al sinds jaar en dag waarschuwen, namelijk de belangenverstrengelingen door vermenging van controle en advies, de netwerken tussen accountants, politiek, overheden en grote ondernemingen en last but not least het verwarren van risicomanagement met accountantscontrole, wat zich in extreme vorm uitte in het op grote schaal vernietigen van documenten door de accountants van Andersen.

De paniek komt op een goed moment. Het kan Nederland helpen bij de evaluatie van de accountantswetgeving, die eindelijk op gang is gekomen. Of het vertrouwen hersteld wordt, hangt vooral af van de grote accountantskantoren. Deze moeten de hand in eigen boezem steken en niet alleen cosmetisch maar ook in werkelijkheid een eind maken aan misstanden à la Enron. Dat er geen gemakkelijke oplossing bestaat, illustreert Brenda Westra treffend met haar artikel 'Vervang accountantsverklaring door onafhankelijk toezicht' (FD 29 januari).

Brenda Westra wijst terecht op het basisprobleem. 'De aanstelling, de beloning en het ontslag van de controlerend accountant ligt in handen van het management dat hij controleert.' Dit betekent dat aan de integriteit van de controle en de controleur extreem hoge eisen moeten worden gesteld. Dit wordt bereikt met geobjectiveerde (en daardoor herhaalbare) controlemethoden, afwezigheid van andere belangen, adequate opleidingseisen en het instandhouden van een hoge beroepsethiek. De krachten die bij het Enron-schandaal zijn blootgelegd zijn evenzovele bedreigingen van deze integriteit.

Deze problemen worden door het voorstel van Brenda Westra evenwel niet opgelost maar verschoven naar de toezichthouder. Haar oplossing blijft beperkt tot beursgenoteerde ondernemingen. Een principiëler probleem is dat de toezichthouder de regie voert over alle uit te voeren controles, wat de vraag oproept wie toezicht houdt op de toezichthouder.

Het Amerikaanse voorbeeld waarmee Brenda Westra haar artikel begint, wijst op dit probleem. De huidige voorzitter van de SEC (Securities and Exchange Commission), Harvey Pitt, wil naast de SEC een tweede toezichthouder voor de accountants. Dit lijkt bizar. De Public Oversight Board, toezichthouder van het Amerikaanse accountantsberoep met onafhankelijke leden, bleek niet onafhankelijk en heeft zichzelf onlangs opgeheven.

Daarbij is ook nog aan het licht gekomen dat de huidige SEC-voorzitter weliswaar geen accountant is maar wel jarenlang als advocaat optrad voor de grootste vijf accountants en dat diverse partners van de Big Five ook lid zijn van de SEC. Dit roept niet alleen de vraag op wie houdt toezicht op de toezichthouders, maar vooral ook hoe onafhankelijk zijn de toezichthouders? Met andere woorden: het Amerikaanse toezichtsysteem is bankroet. Dit voorbeeld moet Nederland dus in ieder geval niet navolgen.

In Amerika is er alle reden voor paniek, omdat het democratische systeem in het hart blijkt te zijn aangetast. In Nederland is er nog een weg terug. Daarbij moet de wetgever wel ingrijpen, maar op subtiel niveau door expliciet in de nieuwe wet of het Burgerlijk Wetboek vast te leggen dat de accountant die een goedkeurende accountantsverklaring bij een jaarrekening afgeeft, naast de leiding, verantwoordelijk is voor de juistheid van de jaarrekening. Dit stimuleert het grote reservoir van integere accountants die deugdelijke controles uitoefenen en ontmoedigt de accountants die het met de normen niet zo nauw nemen.

Het zelfstandige bestuursorgaan dat het kabinet wil instellen, wens ik de wijsheid toe om het accountantsberoep, inclusief ook de grote accountantskantoren, vooral aan te sporen om terug te keren naar de core business, de controlegrondslagen te ontdoen van uitwassen als risico-management, de kennis van de informatie- en communicatietechnologie (ict) in de opleidingen te integreren en hun maatschappelijke verantwoordelijkheden weer op zich te nemen.

Wat Enron ons bovenal leert is dat iedere samenleving de accountants krijgt die zij verdient. Die les heeft Amerika blijkens de berichtgeving nog niet getrokken.

Ruud Veenstra

Drs R.H. Veenstra RA is onafhankelijk accountancyconsultant te Naarden,

www.veenstraaccountancy.nl